1960–1990-ական թուականներին, ինչպէս նաեւ 2000-ական թուականների առաջին տասնամեակին Վ. Տատրեանի ծաւալած գիտական-հասարակական գործունէութեանն ու հրատարակութիւններին արձագանգել է սփիւռքեան եւ օտարալեզու մամուլը՝ համակողմանիօրէն բացայայտելով նրա անհատի եւ գիտնականի կերպարը: Անուանի ցեղասպանագէտը մասնակցել է բազմաթիւ միջազգային գիտաժողովների եւ դասախօսութիւններ կարդացել Սփիւռքի տարբեր համայնքներում։ 1960-ական թուականներին երեք անգամ եղել է Խորհրդային Միութիւնում, երկու անգամ՝ Խորհրդային Հայաստանում՝(36) կատարելով գիտական ուսումնասիրութիւններ, որոնց հիման վրայ 1963–1970 թթ. ընթացքում գիտական հանդէսներում ու մամուլում հրապարակել է Խորհրդային Միութեան ազգային խնդիրների վերաբերեալ մի շարք արժէքա-ւոր յօդուածներ։ Վերլուծել է կոմունիստական գաղափարաբանութիւնն ու սոցիալիզմի բովանդակութիւնը, Մոսկուայում տեղի ունեցող Ապրիլի 24-ի միջոցառումները, Խորհրդային Հայաստանի հայերի հասարակական եւ մշակութային զարգացումների հիմնական օրինաչափութիւնները, ազգային շարժումների աղբիւրներն ու նշանները, ազգերի նկատմամբ խորհրդային սկզբնական դիրքորոշման՝ Լենինի եւ Ստալինի դերերի վերագնահատմամբ։ Անդրադարձել է Ղարաբաղի հարցին, Խորհրդային Անդրկովկասում ազգամիջեան հակամարտութիւններին, խորհրդային տարիներին Հայաստանում եւ Վրաստանում ազգային նարատիւների զարգացումներին, արդիւնաբերականացման եւ էթնոցենտրիզմի նորագոյն միտումներին, Հայաստանում համայնավարութեան ու ազգային շարժումների դրսեւորումներին(37)։

Հայ ժողովուրդը թշնամիներ շատ է ունեցել, բայց բարեկամների պակաս էլ չի զգացել: Այդ բարեկամներից է գերմանացի հասարակական գործիչ, աստվածաբանության դոկտոր, հոգևորական Յոհաննես Լեփսիուսը, որի վկայությունները հայության ցեղասպանության մասին այսօր մեծ արժեք են ներկայացնում հայոց դատի հետապնդման համար:

Խոստացել էի, որ չպատմեմ, բայց պատմում եմ: Դարավերջի մեր ազատատամարտին Ֆրանսիայից մի երիտասարդ էր եկել մասնակցելու, որ Արցախի տեղը վատ գիտեր, հայերեն ընդհանրապես չգիտեր: Ջինսի նորաոճ վերնաշապիկով, նույն կերպասից անդրավարտիքով դիցուք՝ Ժանին, հարցնում եմ, թե ի՞նչ պիտի անի Արցախում, ասում է՝ պապիս վրեժը պիտի լուծեմ:

Աշխարհի բեմերում ջազի ազնվականը՝ ԳԱՐԻ ՔՅՈՍԱՅԱՆԸ, պատմում է հայի մասին:

ՀՅԴ մտաւորական, քաղաքական-կազմակերպական գործիչ, ՀՅԴ Բիւրոյի նախկին անդամ՝ Խաժակ Տէր Գրիգորեանը (1941-2001թթ․), Լիբանահայութեան ինքնապաշտպանութեան ղեկավար եւ Հայ ազգային ազատագրական շարժման նոր զինեալ պայքարի ռահվիրա՝ Աբրահամ Աշճեանի (1925-1982թթ․) հերոսական նահատակութեան առիթով, ասել է․

Մոսկվայում գտնվող Սահակ ՏերԳաբրիելյանը 1920 թ. դեկտեմբերի 13-ին հանդիպել է Լենինին և նրան ներկայացրել է Հայաստանի ծանր վիճակը՝ հատկապես ուշադրություն դարձնելով հայ գաղթականների ու փախստականների անհուսալի դրության և նրանց օգնություն կազմակերպելու հարցին:

Հայոց ցեղասպանութեան նշանաւոր ուսումնասիրող Վահագն Տատրեանի (1926(1), մայիսի 26 – 2019, Օգոստոսի 7) կեանքն ու գիտական գործունէութիւնն առանց վարանելու կարելի է բնութագրել որպէս իրական առասպել։ Անգնահատելի է նրա ներդրումը Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան բնագաւառում։ Տատրեանը, մասնաւորապէս, Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեանը հաղորդելով նոր որակ՝ հիմնարար հարցադրումներով եւ գիտական նոր տեսութիւնների ու համեմատական ցեղասապանգիտութեան հենքի վրայ այն դարձրեց հասանելի միջազգային գիտական շրջանակներին։

1928 թ․ մայիսին Սերգիև Պոսադում զանգվածային ձերբակալություններ են սկսվում, քանզի այնտեղ էին հանգրվանել նախկին ազնվական խավի որոշ ներկայացուցիչներ։ Սրան նախորդում է նաև հզոր քարոզարշավը թերթերում և ամսագրերում, որը նախապատրաստում է հասարակական կարծիքը։ Արդյունքում 21.05.1928 թ․ Ֆլորենսկուն նույնպես ձերբակալում են և երեք տարով աքսորում Նիժնի Նովգորոդ։ Սակայն այս առաջին աքսորը երկար չի տևում, և Մաքսիմ Գորկու նախկին կնոջ՝ Եկատերինա Պեշկովայի («Օգնություն քաղբանտարկյալներին» ((նախկինում` «Քաղաքական Կարմիր Խաչ») կազմակերպության ղեկավարն էր) միջնորդությամբ նույն թվականի սեպտեմբերին նա վերադառնում է տուն։ Պեշկովայի ջանքերի շնորհիվ Ֆլորենսկին վերադառնում է աքսորից, բայց հրաժարվում է Պրահա գաղթելու առաջարկից՝ հետագա հետապնդումներից խուսափելու համար։

Ես խոնարհվում եմ հայի պատմության առջև, այն մեծ ուսուցչի, որի նմանը չի ունեցել և ոչ մի ազգ: Եվ ատում եմ ՝ ամբողջ հոգով ատում նրանց, ովքեր կեղծում են, համարում սովորական կամ պարզապես չեն մատուցում այդ իմաստուն ուսուցչին` Հայ Պատմությանը այնպես ինչպես իրականում նա կա՝ շքեղ ու զարմանալի իմաստուն: Ձեզ միշտ կմատուցեն դավաճանների ու տկարամիտ վախկոտների, ստախոս սրիկաների զազրելի պատմությունը, բայց խնամքով կթաքցնեն նրանց կողքին կանգնած հպարտ, իմաստուն և անզուգական խիզախ հայերին, որոնք փրկել են հայրենիքը և ապրեցրել: Նրանք ազնվական էին հոգով և գործով, որոնք ճակատագրի հեգնանքով ապրել են տկարամիտ ղեկավարների օրոք:

1917 թվականի հունիսին Պետրոգրադում տեղի ունեցած համառուստաստանյան սովետների առաջին համագումարում Լենինը առաջարկել է Հայաստանին տալ անկախություն։